SZUKAJ w serwisie

Fonetyka

Język niemiecki, Gramatyka

Fonetyka w wersji uproszczonej: 

• ä - e
• ö - długie y
• ü - y
• ß - s
• v - f(w)
• eu - oj
• ej - aj
• ig - iś
• sch - sz
• tt - t
• ie - i
• s - z
• ck - k
• tz - c
• sp - szp

Fonetyka w wersji rozszerzonej: 

W niemieckiej pisowni występuje wiele wieloznaków, takich jak:

• ch - oznacza w sąsiedztwie fonemów /a/, /o/, /u/ głoskę [x] (ch w polskim wyrazie chata), np. Nacht [naxt], wach [vax], w sąsiedztwie fonemów /e/, /i/ miękkie [ç], zbliżone do wymowy ch w polskim wyrazie chirurg (przykłady: ich [??ç] nichts [n?çts], Nächte ['nεçt?]), a na początku wyrazu przed fonemami /a/, /o/ oraz przed spółgłoską głoskę [k], np. Cholera ['k?l??a], Chrom [k?o:m]
• ck - oznacza głoskę [k]
• ei i ai - zwykle oznacza dyftong /a?/, zbliżony do polskiego aj
• ey i ay - zwykle oznacza dyftong /a?/, zbliżony do polskiego aj, np. Meyer ['ma??], Bayern ['ba??n]
• eu i äu - zwykle oznacza dyftong /??/, zbliżony do polskiego oj. W wyrazach pochodzenia greckiego oznacza zawsze [??], np. Euthanasie [????tana'zi:].
• oi i oy - zwykle oznacza dyftong /??/, zbliżony do polskiego oj, np. Alois ['?al??s], Hoyerswerda ['h???sv?ε?da˙]
• -ow - oznacza regionalnie długą głoskę [o:], np. Güstrow
• ph - oznacza głoskę [f] (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia - także w imionach, np. Phase ['fa:z?], Sophie [z?'fi:])
• qu - zwykle oznacza [kv?] (zbliżone do [kf]), np. Quelle ['kv?εl?].
• rh - oznacza fonem /r/, realizowany jako [r], [?] lub [?] (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia - np. Rheumatismus [????ma't?sm?s])
• sch - czytane jak polskie sz (oznacza głoskę [?])
• sp - jak polskie szp (oznacza [?p]), także w wyrazach obcego pochodzenia: Spartakiade ([??pa?ta'k??ad?]). Litera s przed dwuznakiem ph oznacza [s]: Sphäre ['sfe:??]
• st - jak polskie szt ([?t]) z wyjątkiem pozycji w wygłosie - wówczas [st] (w niektórych dialektach zawsze jak szt), także w wyrazach obcego pochodzenia, np. Stratosphäre [??t?at?'sfe:??]
• th - oznacza głoskę [t] (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Thema ['te:ma˙])
• tsch - czytane jak polskie cz (oznacza [?])
• tz - czytane jak polskie c ([?]) (np. w wyrazie Katze ['ka??])
• ui i uy - nie występuje w pisowni standardowej, występuje jednak regionalnie - oznacza wtedy głoskę [y:], np. Duisburg ['dy:sb???k], Nordkirchen-Vluyn [n??t'k??ç?n 'fly:n]

Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen [b?'?u?ta?l?n], beinhalten [b?'??nhalt?n], entzückend [εnt'??k?nt], entscheiden [εnt'?a?d?n] itp.

• _e - oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą - w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (n.p. viel [fi:l]) - regionalnie także literę o (n.p. Soest [zo:st])
• _h - oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą (n.p. l.p. Schuh [?u:] l.m. Schuhe ['?u:?]). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle ['?ty:l?] ("krzesła") litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. [y:], to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler ['?y:l?] ("uczniowie") litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht ['?e:?? 'zi:t] litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski [i:], ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen).
• _i - oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (n.p. Troisdorf ['t?o:sd???f])

• Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę [h], różną od [x]. Wymowa [h] jest zbliżona do wymowy dźwięku zapisywanego w języku angielskim jako h, np. w wyrazie his.

• Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen ['va??n] ("myć") - krótkie [a] przed spółgłoską [?], oznaczaną wieloznakiem sch.

• Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą spółgłoskę (np. nn, ff) i należące do jednego morfemu czyta się jako jeden dźwięk, inaczej niż w języku polskim (n.p. Sonne ['z?n?], Schiff [??f]). Zapis ten jednocześnie oznacza, że poprzedzająca taką spółgłoskę samogłoska jest krótka.

• Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą samogłoskę (aa, oo lub ee) czyta się jako jeden dźwięk (jedną długą samogłoskę), inaczej niż w języku polskim (n.p. Saal [za:l], Boot [bo:t], Seele ['ze:l?]). Długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej. Natomiast samodzielne e końcowe wymawiane jest jako zredukowana samogłoska schwa. Podwójne uu występujące na przykład w wyrazie Genugtuung [g?'nu:k?tu:??] czyta się jednak jako dwie samogłoski ze względu na przebiegającą między nimi granicę morfemów. Z podobnych względów podwójne ii w wyrazie assoziieren w wymowie starannej oznacza dwie samogłoski: [aso??'i:??n]. Również podwójne ee w wyrazie beenden nie oznacza z tego powodu jednej długiej samogłoski: [b?'?εnd?n].

• Samogłoski przed zbitką spółgłosek należącą do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast [fast] ("prawie"), ale już np. er rast ['?e:??'?a:st] ("on pędzi/piratuje (na drodze)") z długim [a:], bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).

Końcówka -er ulega asymilacji do tzw. r zwokalizowanego [?] (zjawisko to nie występuje jednak w niektórych wariantach języka niemieckiego).

• Istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ - [r], [?] i [?]
• z czyta się jak polskie c (oznacza głoskę [?]), np. Zorn ['???n]
• Samodzielne s czyta się jak polskie z (np. Sonne ['z?n?]), w wygłosie jak i przed spółgłoską s (zbitki st, sp, sch omówiono wyżej).
• Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. "Container", "Center"), imionach (np. "Claudia") i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę [k], rzadziej [?].
• Litera ß oznacza głoskę [s], w odróżnieniu od ss (również oznaczającego [s]) występuje w zapisie po samogłoskach długich.
• Litera v oznacza najczęściej głoskę [f] z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę [v], np. w wyrazie Virus ['vi:?us].

W języki niemieckim występują też tzw. umlauty:

• Litera ä oznacza głoskę [ε] (Äste ['?εst?]) lub [ε:] (ta ostatnia zastępowana jest najczęściej przez [e:], np. spät [?pe:t])
• Litera ö oznacza głoskę [œ] (öffnen ['?œfn?n]) lub [ø:] (mögen ['mø:g?n]), czasem [ø] (Föderation [?fødε?a'???o:n])
• Litera ü oznacza głoskę [?] (Flüchtling ['fl?çtl??] lub [y:] (fühlen ['fy:l?n])

Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie. Spółgłoski bezdźwięczne [p], [t], [k] wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia [b], [d] i [g] w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben ['?ap?ke:b?n] (częściej notowane jako ['?apg?e:b?n]) głoska [g] w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym [p?] w wygłosie morfemu ab-.

Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe [?], nieoznaczane w piśmie.

• Litera y oznacza w środku wyrazu głoskę [y:] (Lyrik ['ly:??k]), [y] (Physik [fy'zi:k]) lub [?] (Sylt ['z?lt]), natomiast na jego końcu głoskę [?] (Franz Vranitzky ['f?an? f?a'n??k?])

Więcej: Wikipedia